Eğer bir gün evinizden çıktıktan sonra havada yağmur kokusu olduğunu düşündüyseniz, yalnız değilsiniz. Lakin görünüşe nazaran, yaklaşan yağmurun kokusunu herkes tespit edemiyor. Bu yüzden bunun nitekim bilim tarafından desteklenip desteklenmediğini merak ediyor olabilirsiniz.
Yağmuru gelmeden evvel koklamanın mümkün olduğu savı, insanları ikiye ayırmış durumda. Toplumsal medyaya kısa bir bakış, kimilerinin yağmuru koklayarak kestirim etme yetenekleri konusunda ısrarcı olduğunu, başkalarının ise çok daha kuşkucu göründüğünü açıkça gösteriyor. Lakin tahminen de size şaşırtan gelebilecek bir halde, bu tezleri destekleyecek birtakım deliller var. Yağmurun gelmesinden evvel neden koklanabileceğine katkıda bulunan birkaç faktör bulunuyor ve bunların en değerlisi petrichor olarak isimlendirilen bir şeyi içeriyor.
Petrichor ne manaya geliyor?
Petrichor sözü, taş manasına gelen Yunanca petros ve antik ilahların damarlarında akan sıvı olan ichor’dan geliyor. Şiddetli yağmurdan sonra, bilhassa uzun bir kuraklık devrinden sonra yerden yayılan o tanıdık, garip bir formda tatmin edici kokuyu tabir ediyor. Terim birinci olarak 1964 yılında mineraloglar Isabel Joy Bear ve Richard Thomas tarafından kullanıldı.
Petrichor, pek çok insanın dünyadaki en sevdikleri kokular ortasında sayılıyor. Lakin nispeten yakın vakte kadar kimse onu neden bu kadar güzel bulduğumuzdan tam olarak emin değildi. 2020’de bir bilim insanı grubu, kokunun öbür hayvanlar için de bilhassa alımlı olduğunu keşfetti.
Bunun nedeni, yaygın bir toprak bakterisi olan Streptomyces’in geosmin ismi verilen bir bileşik üretmesi. Bizi çok tuhaf bir halde cezbeden şey aslında geosmin kokusudur. Hatta insan burnu, eser ölçüdeki bileşiği tespit etmede o kadar güzeldir ki, köpekbalıklarının sudaki kan kokusunu alma yeteneğinden daha düzgün performans gösterir. Bakteriler, sporlarıyla kaplanan ve daha sonra onları daha geniş uzaklıklara dağıtan yaratıkları cezbetmek için geosmin üretir.
Araştırmacıların 2015’te gösterdiği üzere, yağmur yağdığında su damlacıkları bir yüzeye çarpıktan sonra düzleşerek yerin gözeneklerinde hava cepleri oluşturuyor. Bu cepler daha sonra sudan fırlayarak, temel olarak çok küçük aerosoller haline dönüşüyor. Bu süreç sırasında da, geosmin de dahil olmak üzere toprakta bulunan her şeyden eser ölçüde alarak taşıyorlar. Daha sonra bunlar, hava tarafından taşınarak yağmur bulutlarının kilometrelerce ötesine kadar taşınabiliyor. İnsanların ufukta yağmur kokusu aldıklarında fark ettikleri koku da muhtemelen bu aerosol parçacıkları. Ayrıyeten bu olay, küçük mikroorganizmalar rüzgarlar tarafından süpürülürken, bakterilerin atmosferde neden yüksek ölçüde bulunduğunu da açıklayabilir.
Rüzgardaki ozonun varlığı
Yaklaşan yağmur kokusuna katkıda bulunan bir öbür faktör de rüzgardaki ozon varlığıdır. Bu özel kimyasalın, petrichor ile ilişkilendirilen biraz daha topraksı kokudan daha tatlı bir kokusu vardır.
Ozon, üç oksijen atomundan oluşur ve ismini Yunanca “koklamak” manasına gelen ozein sözünden alır. Doğal olarak oluşan bir gazdır lakin insan üretimi gübreler yahut öteki kirleticiler tarafından da üretilebilir. Atmosferdeki nitrojeni oksijen moleküllerinden ayıran bir elektrik yükü (şimşek yahut yıldırım gibi) ile oluşabilir. Bu moleküllerden kimileri, atmosferdeki öteki kimyasallarla tepkiye girdikten sonra bazen ozona dönüşebilen nitrik oksit oluşturmak üzere yine birleşecektir.
Fırtınadan kaynaklı bir hava akımı ozonu beşerler tarafından algılanabileceği yer düzeyine gönderebileceğinden ötürü, havadaki ozon kokusu, şiddetli yağmurun yaklaştığını gösterebilir.
